موضوع: در سال ۱۹۸۹ قیام دانشجویان چینی با همراهی سایر اقشار مردم شکل گسترده‌ای به خود می‌گیرد. با فرمان حاکمان حزب کمونیست، نظامی‌ها در بامداد ۴ ژوئن به معترضانی که در میدان «تیانان‌من» تحصن کرده بودند حمله کرده و آن‌ها را با خشونت قلع‌و‌قمع می‌کنند. فردای آن روز در حالی که معترضان پراکنده شده و خیابان‌ها در تصرف سرکوبگران قرار داشت، خبرنگاران خارجی از هتلی در آن نزدیکی شاهد ایستادگی حیرت‌انگیز یک مرد تنها و غیرمسلح در برابر صف تانک‌های تی-۵۹ ارتش بودند…

درباره فیلم

مستند «مرد تانکی» محصول شبکه PBS و یکی از اپیزودهای مجموعه مستند «فرانت‌لاین» است. این فیلم به بهانه جستجو برای یافتن و پی‌گیری سرنوشت معترض ناشناسی که مقابل تانک‌های ارتش ایستاد و نماد آزادی‌خواهی شد، داستان اعتراضات مردم چین در سال ۸۹ و سرکوب هولناک میدان تیانان‌من را روایت می‌کند و به تاثیر آن در تغییر سیاست‌های حزب کمونیست در چین می‌پردازد. تصویر معترض موسوم به «مرد تانکی» تاثیر عظیمی بر تاریخ قرن بیستم گذاشت و الهام‌بخش میلیون‌ها نفر برای مبارزه با استبداد حاکمان شد، به‌ویژه که اندکی بعد فروریختن دیوار برلین و انقلاب‌های اروپای شرقی اتفاق افتاد.

با شروع اعتراضات در چین، برای جوگیری از فروپاشی‌هایی مثل حکومت‌های بلوک شرق و شوروی، خشونت و ارعاب در دستور کار قرار گرفت. حزب کمونیست که با راهپیمایی بزرگ دانشجویان، تحقیر شده و مشروعیت خود را از دست رفته می‌دید، با خشونت و سرکوب شدید به معترضان پاسخ داد. در فیلم صحنه‌ای از کنگره سران حزب کمونیست چین دیده می‌شود که درست مثل «مجلس خبرگان» جمهوری اسلامی، جمعی متشکل از سران بسیار مُسن حزب، برای نسل جوان تصمیم‌گیری می‌کنند. آن‌ها برای مقابله با اعتراضات دستور می‌دهند که تا طلوع صبح ۴ ژوئن باید میدان تیانان‌من پاکسازی شود. چیزی شبیه به اظهارات مقامات حکومت ایران که به مردم معترض تحکم می‌کردند: «امروز روز پایان اغتشاشات است، دیگر به خیابان‌ها نیایید» (سردار سلامی فرمانده‌کل سپاه)، یا «از شنبه برخورد می‌شود!» (سردار رادان فرمانده نیروی انتظامی)

از سوی دیگر با این دستور مبهم، نظامیان برای اجرای فرمان بالادستی‌ها وادار به خشونت می‌شوند در حالی که فرمان‌دهنده، خود را از پذیرش مسئولیت عواقب آن مبرا می‌کند. لحظه به لحظه این مستند برای ما آشناست و درس‌های زیادی به بیننده می‌دهد. از جمله اینکه حمله نظامی‌ها به دانشجویان متحصن، در تاریکی شب صورت گرفت و لحظاتی پیش از شروع کشتار، چراغ‌های میدان خاموش شده بود. جنایت در تاریکی، شیوه مطلوب سرکوبگران است و در اعتراضات ۱۴۰۱ ایران نیز به همه ثابت شد که باید نیروهای معترض با تمام قوا در روشنایی روز به خیابان بیایند.

نکته دیگر اینکه دانشجویان در سراسر جهان همیشه در انقلاب‌ها و اعتراضات پیشرو بوده‌اند. مثل چین، در ایران هم مبارزات دانشجویان در انقلاب ۵۷ و حوادث سال ۶۰، اعتراضات کوی دانشگاه ۷۸، و همچنین تعمیق اعتراضات ۱۴۰۱ نقش برجسته داشت. دانشجویان چینی موتور پیش‌برنده اعتراض بودند و در ادامه، عده زیادی از مردم اقشار مختلف به آن‌ها پیوستند. وقتی سربازان حکومت که اکثراً جوانان روستاهای دورافتاده بودند وارد شهر شدند، در محاصره مردم قرار گرفتند. در فیلم صحنه‌های تکان‌دهنده‌ای از اعتراض مردم به این سربازان و گفتگو با آن‌ها دیده می‌شود که هوشمندی معترضان در برابر دسیسه حاکمان (قرار دادن نظامیان مقابل مردم) را نشان می‌دهد؛ صحنه‌ای که سال ۱۴۰۱ بارها در خیابان‌های ایران هم دیده شد.

بامداد ۴ ژوئن که معترضان با سرکوب وحشیانه مواجه شدند، رهبر دانشجویان به خروج از میدان رأی داد تا از خشونت و مرگ بیشتر جلوگیری شده و معترضان بتوانند تجدید قوا کنند. او به درستی مقاومت در چنین وضعیتی را «جنگ بی‌فایده» می‌خواند. حجم سرکوب بالا بود و طبق آمار اولیه صلیب‌سرخ چین ۲۶۰۰ نفر در آن شب کشته شدند، البته حکومت بلافاصله این عدد را تکذیب و به صورت رسمی فقط کشته‌شدن ۲۴۱ نفر شامل ۲۳ نظامی و زخمی‌شدن ۷ هزار نفر را اعلام کرد. مقایسه کنید با اعتراضات خونین آبان ۹۸ و آمار مشابهی که مقامات جمهوری اسلامی چند ماه پس از آن کشتار اعلام کردند. در چنین مواردی، سرکوبگران همیشه برای اینکه خود را قربانی ماجرا معرفی کنند از اعلام آمار (واقعی یا جعلی) آسیب‌دیدن نیروهای خودی غافل نمی‌شوند.

استفاده حاکمان از خشونت حداکثری، به منظور ایجاد شوک و ارعاب در جامعه انجام می‌شود. اما استفاده از مهمات جنگی برای سرکوب اعتراضات صلح‌آمیز مردم، در قوانین بین‌الملل به عنوان «جنایت جنگی» شناخته شده. وقایعی مثل کشتار تیانان‌من باعث شد تاکتیک نظام‌های دیکتاتوری تغییر کند و برای مقابله با اعتراضات تدابیر تازه‌ای بیاندیشند. در ایران هم پس از کشتار آبان ۹۸، نیروهای سرکوبگر خیابانی به انواع سلاح‌های سبک‌تر مجهز شدند. اما استفاده وحشیانه از سلاح‌هایی مثل «تفنگ ساچمه‌زن» باعث شد فجایعی مثل کور شدن ۴۰ کشاورز اصفهانی (سال ۱۴۰۰) یا بی‌شمار معلولیت بینایی و حتی قتل معترضان در سال ۱۴۰۱ رقم بخورد.

شیوه‌های سرکوب در چین متنوع بود، اما با بررسی آن‌ها متوجه تشابه حیرت‌انگیزشان با عملکرد جمهوری اسلامی می‌شویم؛ انگار که استادان چینی این تاکتیک‌ها را به حکومت ما درس داده باشند. از جمله سرکوب تجمعات با استفاده از دیدبان و تک‌تیرانداز در ارتفاعات، و گروه‌های آدم‌ربایی در خیابان‌ها. یا محکوم‌کردن مخالفان با اتهاماتی مثل: ضدانقلاب، عوامل خارجی، و اراذل و اوباش. پس از سرکوب تیانان‌من، هزاران نفر بازداشت و تعداد نامعلومی اعدام شدند. اعدام‌های بسیاری در ملأعام انجام شد و صدور حکم اعدام با جرایم مختلف شدت گرفت.

پس از سرکوب عمومی و در فضای امنیتی و پلیسی خیابان‌ها، طغیان فردی شایع‌ترین واکنش مردم جان‌به‌لب رسیده است. متاسفانه در چنین فضای تیره‌ای بعضی از معترضان ناامید به اقداماتی دست‌می‌زنند که جز آسیب‌دیدن خودشان نتیجه‌ای ندارد. ولی کُنش مرد تانکی الگویی شد برای تمام معترضان و آزادی‌خواهان جهان. سرنوشت و هویت این شخص هرگز مشخص نشد. اما به قول یکی از راویان این مستند: «عظمت حرکت او با گذشت زمان از بین نرفت و ناشناس ماندنش باعث قوی‌تر شدن آن هم شد. این نشان داد روح غایی آزادی بیشتر از تانک‌ها و سلاح‌ها دوام دارد. در دورنمایی وسیع از تاریخ این آزادی بشری، وقار و شجاعت است که باقی می‌ماند و پیروز می‌شود.»

(در بخش دوم این معرفی، به شیوه‌های بعدی حکومت چین در سرکوب جامعه می‌پردازیم)

The Tank Man

ژانر: مستند، تاریخی

محصول: شبکه پی‌بی‌اس آمریکا

کارگردان: آنتونی توماس

با حضور: تی. دی. آلمن، تیموتی بروک، آنیتا چان، فنگ کونگ، دونگ‌فانگ هان، جیم لوری